Mở rộng định hình: Giới hạn hay cơ hội cho sáng tạo trong phim lịch sử

Đất rừng Nam gây tranh cãi khi tận dụng vai trò của một số nhóm kháng Pháp đầu thế kỷ 20. Đội ngũ cần điều chỉnh một số đoạn thoại, chuyển tên Nghĩa Hòa đoàn thành Nam Hòa đoàn, Thiên Địa hội thành Chính Nghĩa hội, trong các phiên bản chiếu rạp vào ngày 16/10.

Sự thay đổi này nhằm tránh sự nhầm lẫn với hai nhóm thời nhà Thanh Trung Quốc. Theo một số tài liệu lịch sử, phong trào kháng Pháp của Chính Nghĩa hội diễn ra ở miền Nam và chấm dứt vào năm 1916. Phim của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng lấy bối cảnh vào thập kỷ 1920-1930, được sửa đổi so với truyện nguyên bản năm 1945.

Ông Phi Tiến Sơn, đạo diễn của bộ phim Đào, Phở và Piano, một tác phẩm mang tính lịch sử về Hà Nội trong những năm 1940, cho rằng nhà sản xuất của bộ phim Đất Rừng Phương Nam có thể đã không tỉ mỉ trong việc nghiên cứu các dấu mốc lịch sử. Theo ông, nếu họ kiên nhẫn hơn, đoàn phim có thể sử dụng một tên khác để đề cập đến hội nhóm hư cấu, hoặc thậm chí không cần đề cập tên gì cụ thể. Biên kịch Trịnh Thanh Nhã đánh giá rằng nếu việc thay đổi tên đã được thực hiện từ đầu, thì khả năng xảy ra tranh cãi là không có.

Vấn đề được đặt ra là mức độ cần tôn trọng yếu tố lịch sử trong một bộ phim hư cấu.

Phó giáo sư, tiến sĩ Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội - cho rằng với loại phim như này, người xem thường chia thành hai nhóm. Một nhóm coi trọng mặt nghệ thuật, lịch sử chỉ như một cớ để làm nổi bật sự kiện, như "móc áo nghệ thuật". Ngược lại, nhóm còn lại đề cao tính chân thực, mong muốn nhà làm phim phải tôn trọng dữ kiện, bối cảnh. "Cả hai quan điểm đều có lý lẽ riêng. Nhà làm phim tốt nhất nên kết hợp cả yếu tố nghệ thuật và lịch sử để tạo nên tác phẩm hài hòa, chân thực", ông Sơn chia sẻ.

Trailer phim "Đất rừng phương Nam". Video: Galaxy

Theo các chuyên gia, những nhà làm phim nên cẩn trọng và xem xét kỹ mục đích khi khai thác lịch sử trong các dự án điện ảnh.

Trước khi bắt tay vào thực hiện một dự án điện ảnh liên quan đến yếu tố lịch sử, những nhà làm phim cần đặt câu hỏi cho chính mình: Mục đích của việc chọn bối cảnh này là gì? Vì sao cần thay đổi sự kiện lịch sử? Liệu điều đó có ảnh hưởng tới việc ghi nhớ những trải nghiệm tập thể trong bối cảnh đó không?

Tiến sĩ Đào Lê Na, chuyên gia về lý luận văn học và biên kịch, đã nhận xét rằng trong tác phẩm Đất rừng phương Nam, khán giả nhận thấy sự đặc biệt của người Hoa trong vai trò lãnh đạo các phong trào yêu nước thời điểm đó. Điều này tạo ra một sự xung đột với những kỷ niệm và thông tin mà họ đã biết về vùng Nam bộ trong thời kỳ đó.

"Bà Đào Lê Na cho rằng nếu những nhà làm phim muốn truyền tải tinh thần yêu nước của người dân Nam bộ thông qua các tác phẩm văn học và phim truyền hình, thì họ nên tập trung phát triển các yếu tố mang tính chất này trong phim", bà nói.

Ngoài ra, khi làm phim, người ta cần đặt tâm vào việc tìm hiểu và lựa chọn thông tin phù hợp để truyền tải thông điệp. "Nếu đoàn phim nhận thấy rằng chi tiết đó có thể gây hiểu lầm về lịch sử, thì nên tránh", ông Phi Tiến Sơn cho biết.

Biên kịch có thể tận dụng những tài liệu mà các nhà sử học không ghi chép hoặc ghi lại dựa trên những quan điểm khác nhau để sáng tạo ra chi tiết mới, theo đạo diễn Phi Tiến Sơn. Những tình huống này hoàn toàn có thể xảy ra trong quá khứ, xuất phát từ sự thực tế nhưng không cần phải chính xác tuyệt đối.

Tương tự, ông Bùi Hoài Sơn nhận xét nhiều góc khuất lịch sử có thể trở thành không gian để nhà làm phim sáng tạo.

Tạo hình Trấn Thành với vai bác Ba Phi. Ảnh: Huyền Đỗ

Cần có đội ngũ tư vấn về lịch sử, văn hóa cho đoàn phim

Trong sản phẩm điện ảnh, tất cả các chi tiết thể hiện văn hóa và lịch sử đều cần được sự tham khảo từ đội ngũ chuyên môn. Ngay cả việc sắp xếp trang phục cho nhân vật cũng đòi hỏi sự cẩn thận và đầu tư. Ví dụ, trong bộ phim "Đất rừng phương Nam", việc sử dụng áo vải nút ngang quá thường xuyên đã khiến khán giả cảm thấy không phù hợp với trang phục của người dân miền Nam xưa. "Để tăng tính Việt của bộ phim, nhà làm phim có thể điều chỉnh những yếu tố này để phù hợp với câu chuyện," theo bà Đào Lê Na nói.

Ông Nguyễn Vinh Sơn - đạo diễn bộ phim truyền hình "Đất phương Nam" năm 1997 - cho biết ông đã có sự tư vấn kỹ lưỡng từ nhà văn Sơn Nam - người có hiểu biết về vùng miền Nam - và ban giám đốc của công ty truyền hình TP Hồ Chí Minh (TFS) như ông Phạm Khắc và Nguyễn Hồ. Khi lựa chọn thời đại 1920-1930 (so với truyện gốc là năm 1945), ông Vinh Sơn đã đặt câu hỏi: Nếu những nhân vật như An, Cò, bác Ba Bắt Rắn, bà Tư Ù phải đối mặt với quân xâm lược, họ sẽ sống và hành động như thế nào. Đạo diễn cũng tạo ra những nhân vật không có trong tiểu thuyết, như ông Đạo Tưởng và bác Ba Phi. Họ đều có tình yêu nước sâu sắc, tự bảo vệ chống lại xâm lược theo cách riêng của mình, nhưng đều thất bại. Vì vậy, họ đang chờ đợi một hình thức đấu tranh khác. Khi đề xuất ý tưởng này, đạo diễn đã nhận được sự ủng hộ đồng lòng từ đội ngũ cố vấn.

Cố vấn của phim Đất rừng phương Nam, ông Nguyễn Vinh Sơn cho rằng cả Đất phương Nam và Đất rừng phương Nam đều thuộc thể loại phim xưa chứ không phải phim lịch sử. Loại phim xưa này có thể đưa vào các yếu tố văn hóa, lịch sử, xã hội và nếp sống của một thời kỳ để làm nền tảng cho cuộc sống của những nhân vật. Đạo diễn cho biết rằng việc khai thác những yếu tố này đòi hỏi sự sáng tạo và tinh thần đón nhận đánh giá và so sánh từ khán giả.

Đối với phim Đất rừng phương Nam, tiến sĩ Bùi Hoài Sơn nói rằng nhà sản xuất đã tích cực hợp tác với Cục Điện ảnh để đánh giá và chỉnh sửa những chi tiết gây tranh cãi. Ông nhấn mạnh rằng tác phẩm nghệ thuật này không hoàn toàn xoay quanh lịch sử mà mang lại hơi thở cuộc sống sống động và gần gũi. Ông cũng ủng hộ và khuyến khích các nghệ sĩ khai thác chất liệu lịch sử để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật mới, đem đến cuộc sống mới cho lịch sử trong xã hội hiện tại.

Đại cảnh chợ nổi trong phim "Đất rừng phương Nam". Video: HK Films

Mai Hà Linh Chi