Chuyện gì khiến khán giả Việt thờ ơ với phim nghệ thuật?

Mới đây, bộ phim "Bên Trong Vỏ Kén Vàng" đã giành giải Máy Quay Vàng (dành cho tác phẩm điện ảnh đầu tay xuất sắc nhất) tại Liên hoan Cannes 2023. Tuy nhiên, sau hai tuần khởi chiếu, phim chỉ thu vỏn vẹn hơn 1,2 tỷ đồng (theo số liệu của Box Office Vietnam). Dù đã nhận được sự chú ý từ khán giả trong nước nhờ giải thưởng lớn tại Cannes, nhưng khi phim ra rạp, không nhiều người thực sự quan tâm và dành thời gian, tiền bạc để xem.

Đây được coi là dự án có doanh thu thấp nhất trong làng phim Việt tính từ đầu năm nay, bất chấp những phản hồi tích cực từ giới chuyên môn và những người quan tâm. Thậm chí, thành tích này còn kém hơn cả những bộ phim bị chê về nội dung như "Khi Ta Hai Lăm", "Biệt Đội Bất Ổn" hay phim tài liệu "Những Đứa Trẻ Trong Sương" - thể loại được nhận xét là khó thu hút khán giả.

Cứ phim nghệ thuật là phải khó xem?

Phim nghệ thuật nhiều người cho rằng đạt giải thưởng danh giá tại các liên hoan vốn được cho là khó xem đối với khán giả. Điều này là quan niệm tồn tại trên toàn thế giới chứ không chỉ riêng tại thị trường Việt Nam. Phim nghệ thuật (arthouse) thường là những tác phẩm chạm đến những vấn đề nghiêm túc thay vì giải trí, có tính thử nghiệm hơn là một mặt hàng được mài giũa mềm mại để phục vụ mục đích thương mại. Chúng thể hiện rõ quan điểm nghệ thuật, tư tưởng cá nhân của người nghệ sĩ và thường chỉ hướng đến đối tượng người xem nhất định.

Trước Bên Trong Vỏ Kén Vàng, Việt Nam đã từng cho ra đời nhiều tác phẩm thuộc dòng nghệ thuật và có một chút thành tích ở một số LHP quốc tế. Gần đây nhất là Tro Tàn Rực Rỡ của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên hay trước đó là Đảo Của Dân Ngụ Cư (Hồng Ánh), Đập Cánh Giữa Không Trung (Vũ Hoàng Điệp) hay Bi, Đừng Sợ (Phan Đăng Di). Các tác phẩm này có điểm chung là nhận được sự thán phục của giới làm nghề, nhưng không để lại nhiều dấu ấn tại phòng vé.

Trong sự kiện ra mắt bộ phim "Tro Tàn Rực Rỡ" tại Hà Nội, đạo diễn nổi tiếng Bùi Thạc Chuyên đã chia sẻ rằng không nên coi mọi phim art-house là khó xem. Ví dụ điển hình là bộ phim "Parasite" - tác phẩm đã đạt cú đúp danh hiệu quan trọng nhất của LHP Cannes 2019 và Oscar 2020 - đã chứng minh rằng một tác phẩm hoàn toàn có thể đạt sự cân bằng giữa yếu tố nghệ thuật và thương mại. Trên khắp thế giới, đa số các nhà làm phim cũng đều hướng tới sự hòa quyện đó bởi vì cuối cùng, “cơm áo gạo tiền” vẫn là những yếu tố không thể thiếu trong thế giới điện ảnh.

Bộ phim "Tro Tàn Rực Rỡ" của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên.

Trong cuộc phỏng vấn với The-Talks, sau khi phim Parasite giành giải lớn tại Oscar 2020, đạo diễn Bong Joon Ho đã chia sẻ quan điểm về giảng đường xem phim của công chúng hiện nay. Mặc dù nhận được nhiều giải thưởng uy tín về nghệ thuật, nhưng nhà làm phim Hàn Quốc tự nhận mình là người làm "phim thể loại" - những dự án như khoa học viễn tưởng, giật gân... thường được coi là giải trí, mua vui thay vì được công nhận là đạo diễn phim nghệ thuật. Ông nói: "Tôi là một fan hâm mộ của phim thể loại. Mặc dù ưa thích việc phá vỡ hoặc biến tấu các quy ước của thể loại, và cơ bản chúng tôi chỉ làm việc trong khuôn khổ của thể loại. Những dòng phim này có thể mang đến niềm vui riêng... Với Parasite, cốt truyện chính xoay quanh sự phân biệt giàu nghèo. Vì vậy, từ đầu, bạn có thể nói rằng phim này mang tính chất chính trị. Tuy nhiên, tôi không muốn phim này trở thành một tác phẩm chính trị đơn thuần".

Các tác phẩm trước đó của ông như Snowpiercer hay Okja đều thuộc thể loại khoa học - viễn tưởng, nhưng chúng đã được kết hợp với nhiều thông điệp về chính trị - xã hội, đồng thời nhận được nhiều lời khen ngợi về mặt kỹ thuật và nghệ thuật. Có nhiều người trái ngược với việc Parasite chưa chắc đã là tác phẩm tốt nhất của Bong Joon Ho. Tuy nhiên, quyết định tìm sự cân bằng giữa yếu tố nghệ thuật và giải trí đã trở thành điều kiện tiên quyết để phim này trở thành dự án thành công nhất của đạo diễn Hàn Quốc, về cả mặt doanh thu và danh tiếng nghệ thuật.

Parasite đã đạt kỷ lục doanh thu cao nhất của phim Hàn tại Việt Nam.

Nhà làm phim nghệ thuật cũng nên tự phá bỏ những "vỏ kén" của chính mình

Để thấy được phản ứng của khán giả đối với Bên Trong Vỏ Kén Vàng sau khi phim ra mắt, chúng ta thấy hầu hết là những ý kiến tích cực, rất ít người giải thích cụ thể nội dung của bộ phim. Câu chuyện xoay quanh nhân vật Thiện, một thanh niên chưa kết hôn và sống dựa vào nghề dựng phim. Một ngày, anh quyết định tạm thời nghỉ việc để đưa cháu Đạo quay về quê nhằm hoàn thiện các thủ tục mai táng cho chị dâu đã qua đời trong một tai nạn giao thông. Sau đó, Thiện quyết định đi tìm kiếm anh trai Tâm - người đã rời quê hương để tìm cuộc sống mới từ lâu - để thông báo tin tức và nhờ anh nhận nuôi Đạo.

Đối với cốt truyện, Bên Trong Vỏ Kén Vàng chứa đầy các yếu tố rối rắm và khó hiểu. Cuối cùng, Thiện có tìm ra Tâm hay không? Số phận của Đạo sẽ ra sao? Sau khi nhận ra cuộc gặp gỡ với người vợ mới của anh trai chỉ là một ảo giác trên hành trình vất vả, Thiện sẽ làm gì tiếp theo? Có quá nhiều câu hỏi không được giải đáp sau khi bộ phim kết thúc. Khán giả cũng chắc chắn rằng đây không phải là một tác phẩm có tiếp tục để theo dõi số phận của các nhân vật.

Kịch bản Bên Trong Vỏ Kén Vàng chứa đựng nhiều triết lý xã hội và tôn giáo. Đạo diễn Phạm Thiên Ân đã giải thích rằng hình ảnh của vỏ kén tượng trưng cho cái bên trong của con người trong xã hội, là những yếu tố làm tồn tại họ trong một vòng luẩn quẩn, cuộc đua với tiền bạc và danh vọng. Con nhộng bên trong đại diện cho linh hồn của một người. Các tên của các nhân vật trong phim cũng mang tính biểu tượng. Thiện là biểu tượng cho lòng tốt, được mô tả một cách mờ nhạt và bị ô uế bởi những thói quen tệ nạn và cuộc sống vật chất. Tâm là linh hồn, đã rời bỏ nhân vật chính từ lâu. Đạo là niềm tin, đã đến với Thiện và đẩy anh ta đi tìm lại những giá trị cốt lõi trong cuộc sống của mình.

Phạm Thiên Ân, đạo diễn của bộ phim, đã lựa chọn tiếp cận các chủ đề này một cách tinh tế và ý nhị, bảo vệ chúng một cách kỹ lưỡng và cẩn thận, giống như tên gọi của bộ phim. Trong một buổi công chiếu tại TP.HCM, ông chia sẻ rằng nếu khán giả vượt qua được 1/3 phần đầu của phim, phần còn lại sẽ rất hấp dẫn. Vì vậy, Bên Trong Vỏ Kén Vàng không chỉ khó hiểu về cả nội dung và ý tưởng, mà còn được kể bằng cách sử dụng một ngôn ngữ điện ảnh mới lạ và gây thách thức cho người xem. Bộ phim kéo dài ba tiếng với rất nhiều cảnh dài, ít thoại, và ít diễn biến. Nhịp độ của phim chậm và đôi khi khiến khán giả có cảm giác lê thê, ảnh hưởng nhiều bởi quyết định trình diễn các kỹ thuật làm phim. Các đoạn thoại và diễn xuất không đóng góp nhiều vào sự phát triển của câu chuyện, một số đoạn lại mang tính diễn giải hơn là dáng vẻ tự nhiên của các cuộc đối thoại thông thường. Việc sử dụng phần lớn các diễn viên không chuyên, mang lại sự hiển thị cảm xúc một cách tự nhiên, ít sự diễn xuất, càng làm cho không khí của bộ phim trở nên ngấp nghé, và đôi khi không thấy sự tiến triển rõ ràng về cốt truyện.

Sau khi Bên Trong Vỏ Kén Vàng được công chiếu, nhiều người đã nhắc tới khái niệm "điện ảnh thuần khiết" như một điểm sáng của tác phẩm. Nhóm sản xuất không sử dụng nhiều "trope" quen thuộc từ các thể loại hài, hành động, tình cảm để làm cho phim dễ tiếp thu hơn. Thay vào đó, đạo diễn đã quyết định kể câu chuyện một cách chân chất, sử dụng những khoảng lặng và hình ảnh mang tính biểu tượng để khơi gợi suy nghĩ từ phía người xem. Tất nhiên, đây là những lựa chọn và quan điểm nghệ thuật phải được tôn trọng. Tuy nhiên, chính những lựa chọn đó đã trở thành "chiếc vỏ kén" che giấu những "vàng" rực rỡ bên trong.

Bộ phim xứng đáng nhận được sự khen ngợi và giải thưởng mà nó đã đạt được. Tuy nhiên, nếu từ đầu đã có suy nghĩ rằng phim sẽ khó tiếp cận, việc nó không thu hút được một lượng lớn khán giả đến rạp để xem cũng là điều dễ hiểu.