Hầu đồng là gì? Ý nghĩa? Hầu đồng có phải mê tín dị đoan?

1. Hầu đồng là gì?

Hầu đồng hoặc còn được gọi là Hầu bóng, là một nghi lễ linh thiêng trong tín ngưỡng dân gian, đặc biệt trong đạo Mẫu của nhiều dân tộc, bao gồm cả tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

Theo Ban Tôn giáo Chính phủ, hầu đồng được coi là một hoạt động tín ngưỡng có tính thiêng liêng cao. Theo quan điểm và phong tục, phù thủy đóng vai trò là sự nhập thể của linh hồn vào người thầy phù thủy để thực hiện các nhiệm vụ như tiếp tế, chữa bệnh, trao ban phúc lành... Trong thời gian này, đồng cốt trở thành hiện thân của thần linh.

Cũng theo Ban Tôn giáo Chính phủ, hầu đồng là một nghi lễ trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ (Thiên, Địa, Thời, Thượng Ngàn, còn gọi là Nhạc Phủ). Đặc biệt, nghi lễ này thường mang những đặc điểm và sắc thái khác nhau, thể hiện qua việc thờ cúng các vị thần trong chùa.

Hiện nay, chưa có một định nghĩa cụ thể về người đồng cốt mà đây chỉ là một khái niệm để chỉ trạng thái tâm linh chung chung khi linh hồn "nhập" vào người đồng cốt và xuyên qua cơ thể của người đó để thể hiện lời nói, hành động, ý đồ muốn truyền đạt.

2. Ai có thể hầu đồng:

Hầu đồng là một nghi lễ trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, thời Đức thánh Trần..., không phải là một nghi lễ trong Phật giáo. Nghi lễ này bao gồm việc điện thờ Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoại.

Mẫu Thượng Thiện, còn được gọi là Mẫu Đệ Nhất, là Mẹ cai quản Thiên Phủ cùng với những nhân vật khác được xem là Thiên Phủ Mẹ, bao gồm:

– Công chúa Thanh Vân (Mẫu Cửu Trùng Thiên).

– Tây Thiên Quốc Lăng Thị Tiêu (Mẫu Tây Thiên, Chúa Tây Thiên).

– Công chúa Liễu Hạnh (Mẫu Liễu Hạnh, bà chúa Liễu).

– Mẫu Thiên Y A Na (Thiên Hậu Thánh Mẫu, Bà Chúa Ngọc).

Trong các đền chùa, Mẫu Thượng Thiên thường được chạm khắc bằng chất liệu mộc mạc màu đỏ, đặt chính giữa là hai bức tượng Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoại. Hiện nay, có nhiều nơi thờ tự Mẫu này: Đền Mẫu Cửu Trùng Thiên ở Hà Nội, Phủ Nấp ở Nam Định, và Đền Thánh Mẫu Thượng Thiện ở Hà Tĩnh…

Mẹ Thượng Ngàn, hay được gọi là Mẫu Thù hay Hoàng Thượng Ngàn, được giao phó trách nhiệm quản lý vùng rừng núi hoang vu. Hiện nay, có rất nhiều truyền thuyết về Mẹ Thượng Ngàn, nhưng đều được nhân dân tôn kính và lòng mến mộ.

Mẫu Thượng Ngàn thường được đúc tượng xanh và có 3 nơi hiện nay được coi là nơi thờ chính của bà gồm:

– Đền Đông Cuông, Yên Bái.

– Đền Bắc Lệ, Lạng Sơn.

– Đền Suối Mỡ, Bắc Giang.

Mẫu Thoại, còn được gọi là Đức Mẹ Thứ Ba hay Thủy Cung Đức Mẹ, được tín đồ dân gian sùng kính vì trông nom sông ngòi và chăm sóc cây cỏ phồn thịnh, cũng như cứu người khi vượt qua dòng nước. Trong lúc bão lụt, Mẫu Thoại có thể làm dịu gió và ngừng mưa...

Trên hầu hết các chùa, Mẫu Thoại được tôn thờ và có bàn thờ riêng, thường được làm từ gỗ và được mặc bộ trang phục trắng trẻ trung. Trong điện thờ Mẫu, vị trí bên phải thường là Mẫu Thượng Ngàn, vị trí bên trái là Mẫu Thoại và chính giữa là Thượng Thiện.

3. Nghi thức hầu đồng thế nào?

Theo quan niệm và thực tế, khi một thầy cúng tiến hành lễ cúng, thì người chủ lễ trở nên không còn kiểm soát được bản thân mà sẽ bị Thánh thần điều khiển. Vậy để chuẩn bị một buổi lễ cúng hầu đồng, cần phải chuẩn bị những điều gì?

3.1. Hầu đồng cần chuẩn bị những lễ vật gì?

Trong một buổi lễ cúng, lễ vật thường được sắp xếp khá đơn giản, bao gồm những loại lễ vật thông thường như xôi, thịt, hoa quả, trầu cau, rượu, thuốc, vàng mã,... Tuy nhiên, hiện nay lễ vật ngày càng trở nên đa dạng và phong phú hơn.

Các đồ vật cúng bằng đồng được trưng bày trên một tòa tháp chữ nhật, ở giữa và bao gồm chén, đũa bạc, đĩa và chén thủy tinh. Ở trung tâm sẽ có một chiếc gương được bọc bằng một tấm khăn thêu. Trước khi vào lễ, sẽ bày 04 mâm lễ Tứ Phủ, mỗi mâm gồm: 09 quả trứng, 01 cây lược, 01 cây quạt, 01 đôi giày; 09 miếng vải hình vuông che phía trên.

Bên cạnh mâm lễ, phải có một cái đình nhỏ, một cái bát nhỏ, một cái đĩa vẽ hình con công; và một trăm trọng vàng. Ngoài ra, phía trước bàn thờ sẽ có các loại ngựa và 02 chiếc thuyền rộng cánh có 12 con giáp đang chèo; 01 đôi ngựa, 01 đôi voi có yên và hàm đầy đủ.

Không chỉ việc chuẩn bị lễ vật như vậy, để tổ chức một buổi lễ ăn hỏi hoàn hảo, nam nữ thanh niên cần thêm các yếu tố sau đây:

- Đội nhạc: Thông thường, một đám cưới sẽ có sự tham gia của một đội nhạc gồm: 01 đàn nguyệt, 01 đàn nhị, 01 sáo, 01 trống lớn, 01 trống nhỏ, 01 cảnh kép, 01 phách. Tùy thuộc vào địa phương tổ chức, có thể thêm hoặc bớt các nhạc cụ, nhưng đàn nguyệt, trống nhỏ và cảnh kép là những yếu tố không thể thiếu.

Trang phục: Theo tín ngưỡng dân gian, thường thì bộ lư đồng sẽ có 36 giá đồng, mỗi giá tương ứng với một thánh. và mỗi giá đồng có số lượng trang phục tương ứng với giá đó. Vì thế, người dân cần chuẩn bị 36 bộ quần áo tương ứng với giá đồng sao cho gần giá nào thì sẽ có đủ bộ quần áo trong mức giá đó.

- Cần đeo khăn đỏ che mặt.

– 05 áo dài các màu, 01 quần dài trắng.

– Khăn tắm và các loại khăn tắm khác.

– Đai màu.

– Bài ngà, lắc bạc, nhẫn, hoa tai, dây chuyền, quạt, son môi…

Đặc biệt, màu sắc của trang phục cần phù hợp với màu sắc của từng cung: Quốc huy phải là màu đỏ; Phật là màu vàng; Phủ Thoải là màu trắng; Bìa nhạc là màu xanh lam.

3.2. Hầu đồng cần làm những việc gì?

Trong mỗi buổi hầu đồng, các bà đỡ và đồng cốt sẽ được các vị Thánh "nhập" và thực hiện dưới sự hướng dẫn của các vị Thánh. Vì vậy, các bà đồng thường nhảy múa, chúc phúc và diễn qua ca hát, âm nhạc.

3.3. Một giá đồng thực hiện theo quy trình nào?

Khi tiến hành hầu đồng, nam hoặc nữ đều phải tuân thủ các bước theo thứ tự dưới đây:

- Thay trang phục: Mỗi giá đồng đều có một bộ trang phục riêng, phù hợp với màu sắc của từng giá. Vì vậy, bước đầu tiên khi làm việc với đồng là cần thay một bộ trang phục phù hợp với giá đồng mà bạn sẽ phục vụ.

Trong mỗi phiên, có thể có nhiều mức giá khác nhau. Do đó, trước khi đưa ra một giá mới, nam nữ hầu phải thay đổi trang phục phù hợp với từng mức giá.

– Dâng hương, thực hiện nghi lễ: Hành động này nhằm đuổi xa tà ma. Người hầu sẽ thực hiện theo các bước sau: Tay trái cầm một bó hương, quấn bằng khăn đã được tẩm hương; Tay phải lấy một nén hương ra và thực hiện các câu chúc phép.

- Vào Đêm Giáng Sinh, khi thánh tiến vào, các người hầu sẽ thả hương trong lòng bàn tay, biểu diễn múa nhảy tinh tế và êm ái.

- Múa đồng được dùng để xác định xem thánh đã thụ phép hay chưa. Một số thể hiện bằng việc múa cờ, múa kiếm, múa rồng hoặc kiếm, hoặc có thể múa quạt, múa tay không...

Tùy vào giá hầu đồng mà có những phong cách múa khác nhau, thường mang nét đặc trưng của điệu chèo và múa dân gian. Thứ tự các vị thánh từ cao xuống thấp là Thánh Mẫu, Quan Lớn, Chầu, Bác...

- Trao phúc và nghe chầu văn: Sau khi biểu diễn múa hát, để thể hiện sự hài lòng, các vị thánh thường tặng tiền cho những người đánh đàn. Đồng thời, họ còn tặng rượu, thuốc lá, tiền bạc, trái cây, bánh mì... cho những người xung quanh khi họ được đặt câu hỏi hoặc lắng nghe lời ngài.

4. Hầu đồng có phải mê tín dị đoan không?

Hầu đồng, một nghi lễ tín ngưỡng lâu đời đã trở thành một trong những nét đẹp văn hóa truyền thống đặc trưng của Việt Nam. Được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia bởi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Hầu đồng hiện đang được đệ trình vào hồ sơ UNESCO như một trong những di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho loài người. Khi người hầu gái yên ngồi, khoanh tay trước trán và khẽ lắc lư, nghi thức Thăng Thánh kết thúc một màn trình diễn từ những con người thiêng liêng.

- Lừa đảo bằng cách giả thần, giả thánh để lan truyền tin tức sai lệch nhằm lợi dụng người khác và gây tổn hại.

- Lên đồng là hành vi lợi dụng các nghi lễ để "lừa đảo" và là một dạng mê tín dị đoan. Ngược lại, hu đồng là sự thực hiện nghi thức tôn giáo tốt đẹp của dân tộc, nhằm cầu nguyện cho sự bình an của chính mình.

Nghệ thuật hát văn và hầu đồng mang trong mình những giá trị độc đáo và nổi bật, như đã được phân tích ở trên. Vì vậy, việc đề nghị UNESCO công nhận nó là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại là hoàn toàn xứng đáng. Tuy nhiên, do nó hiện vẫn bị lợi dụng và bị biến tướng, chúng ta cần phải giải thích và tuyên truyền đến người dân trong nước và quốc tế rằng khiêu vũ này là một bộ môn nghệ thuật. Sau đó, chúng ta cần đưa nó vào cuộc sống nhằm làm phong phú thêm đời sống văn hoá tinh thần của nhân dân, giúp họ nhận thức được những giá trị thẩm mỹ và nhân văn, cũng như tình yêu đối với quê hương mà loại hình nghệ thuật độc đáo này mang lại. Chúng ta cần tận dụng những điểm mạnh, vẻ đẹp và niềm vui của nghệ thuật này để loại bỏ yếu tố mê tín và biến tướng. Để đạt được điều này, hầu đồng cần được đào tạo một cách chuyên nghiệp và đúng quy trình. Tôi tin rằng nếu đa số dân chúng và cộng đồng hiểu đúng, họ sẽ chỉ trích những người lợi dụng nghi lễ để thực hiện các hoạt động mê tín và biến tướng.